Objawy i leczenie zapalenia ucha środkowego u dziecka. Jak pomóc maluchowi, gdy doskwiera mu ból ucha?

Zapalenie ucha, zwane również zapaleniem ucha środkowego, to infekcja lub stan zapalny w obrębie ucha środkowego, który jest obszarem za błoną bębenkową. Jest to dość powszechna dolegliwość u niemowląt i dzieci w wieku przedszkolnym, ponieważ ich układ odpornościowy nie jest jeszcze w pełni rozwinięty, a struktury ucha są mniejsze, a przy tym bardziej podatne na blokowanie.

Zapalenie ucha zewnętrznego zaś, to stan zapalny lub infekcja przewodu słuchowego zewnętrznego, czyli części ucha znajdującej się między małżowiną uszną a błoną bębenkową. W przeciwieństwie do zapalenia ucha środkowego, które dotyczy wnętrza ucha, zapalenie ucha zewnętrznego obejmuje zewnętrzne struktury ucha. Występuje znacznie częściej u osób dorosłych niż u dzieci.

Leczenie u dzieci opiera się przede wszystkim na obserwacji i niwelowaniu  objawów. W tym celu warto podawać maluchowi leki na ból i gorączkę dla dzieci lub dedykowane preparaty łagodzące ból ucha. Ważne jest oczywiście monitorowanie przebiegu choroby, a w razie potrzeby, zastosowanie antybiotykoterapii, szczególnie w przypadkach przewlekłego zapalenia ucha na podłożu bakteryjnym.

Kluczowe punkty

• Zapalenie ucha środkowego najczęściej ma podłoże bakteryjne lub wirusowe. Pojawia się na ogół po przebytym przeziębieniu.
• Przy zapaleniu ucha występuje silny ból, gorączka, niedosłuch, drażliwość oraz czasami pojawia się wydzielina z ucha.
• Leczenie obejmuje stosowanie leków przeciwbólowych, antybiotyków (w przypadku infekcji bakteryjnej) oraz monitorowanie objawów.
• Nieleczone zapalenie może prowadzić do trwałego uszkodzenia słuchu, perforacji błony bębenkowej lub przewlekłych infekcji.

Najczęstsze przyczyny zapalenia ucha u dziecka

Zapalenie ucha jest powszechną chorobą dziecięcą, a jej najczęstszą postacią jest ostre zapalenie ucha środkowego. Występuje głównie u dzieci, ponieważ ich układ odpornościowy oraz anatomiczne cechy budowy ucha sprzyjają rozwojowi infekcji. Poniżej przedstawiamy główne przyczyny wystąpienia zapalenia ucha:

• Infekcje wirusowe - najczęściej zapalenie ucha środkowego rozwija się jako powikłanie po dolegliwościach wirusowych, takich jak przeziębienie, grypa, zapalenie gardła czy zatok. Wirusy obecne w organizmie wywołują obrzęk błon śluzowych w nosie i gardle, co prowadzi do blokowania trąbki Eustachiusza (przewodu łączącego ucho środkowe z gardłem). To z kolei zaburza wentylację i drenaż ucha środkowego, sprzyjając gromadzeniu się płynu, który łatwo ulega zakażeniu.
• Infekcje bakteryjne - gdy trąbka słuchowa jest zablokowana przez infekcję wirusową, bakterie łatwo przedostają się z jamy nosowo-gardłowej do ucha środkowego, powodując wtórną infekcję bakteryjną.  Ta zaś może powodować nagromadzenie ropy w uchu środkowym, co prowadzi do wzrostu ciśnienia i bólu.
• Niedojrzałość trąbki Eustachiusza u dzieci - u małych dzieci trąbka słuchowa jest krótsza, węższa i bardziej pozioma w porównaniu do dorosłych. Te cechy anatomiczne sprawiają, że jest ona bardziej podatna na zablokowanie i umożliwia łatwiejsze przenoszenie się drobnoustrojów z nosogardła do ucha środkowego. Dzieci mają słabiej rozwinięty mechanizm samooczyszczania trąbki Eustachiusza, co dodatkowo zwiększa ryzyko zastoju płynów i rozwoju choroby.
• Przerost migdałka gardłowego - tzw. trzeci migdał jest to tkanka limfatyczna znajdująca się w tylnej części nosogardzieli, która u dzieci może być przerośnięta. Przerost migdałka gardłowego często blokuje ujście trąbki Eustachiusza, co prowadzi do zaburzeń wentylacji ucha środkowego i sprzyja powstawaniu zapaleń. Jest to częsta przyczyna nawracających zapaleń ucha u małych dzieci.
• Czynniki środowiskowe - dzieci narażone na bierne palenie są bardziej podatne na dolegliwości uszu. Dym papierosowy może podrażniać błony śluzowe w drogach oddechowych, powodując stany zapalne i obrzęk, co zwiększa ryzyko zablokowania trąbki Eustachiusza. Ponadto zimą i w chłodniejszych porach roku obserwujemy u dzieci wzmożone zachorowania wirusowe, co prowadzi do większej liczby przypadków zapalenia ucha. Suche powietrze w pomieszczeniach ogrzewanych może dodatkowo wysuszać błony śluzowe, ułatwiając powstanie stanu zapalnego.
• Obniżona odporność - dzieci mają mniej dojrzały układ odpornościowy, co sprawia, że są narażone na infekcje wirusowe i bakteryjne. Maluchy w wieku przedszkolnym i żłobkowym są szczególnie narażone na kontakt z drobnoustrojami, co prowadzi do częstych infekcji górnych dróg oddechowych, które mogą przechodzić na ucho. Należy również wspomnieć, że dzieci, które niedawno przeszły infekcje wirusowe lub inne choroby, mogą mieć osłabioną odporność, co zwiększa ryzyko zapalenia ucha.
• Alergie - zwłaszcza te sezonowe i związane z pyłkami, mogą powodować obrzęk błon śluzowych w nosie i gardle, co sprzyja zablokowaniu trąbki Eustachiusza. Dzieci z przewlekłymi alergiami mają zatem większą skłonność do nawracających zapaleń ucha środkowego.
• Pozycja karmienia - maluszki poniżej 6 miesiąca życia karmione butelką w pozycji leżącej są bardziej narażone na rozwój zapalenia ucha środkowego. Mleko może przedostawać się do nosogardzieli, co sprzyja blokowaniu trąbki Eustachiusza i zwiększa ryzyko pojawienia się zapalenia ucha wewnętrznego.

Jak rozpoznać zapalenie ucha, czyli objawy zapalenia ucha środkowego u dziecka

Objawy mogą różnić się w zależności od wieku dziecka, stopnia zaawansowania choroby oraz tego, czy mamy do czynienia z ostrym, czy przewlekłym zapaleniem. Poniżej wyszczególnione zostały najbardziej charakterystyczne objawy zapalenia ucha u dziecka:

• Silny ból ucha u dziecka - jest nieprzyjemny, przeszywający, promieniujący i kłujący. Częstokroć nasila się, gdy dziecko leży na konkretnej stronie ucha, ponieważ ciśnienie w uchu zwykle wzrasta w tej pozycji. W przebiegu ostrego zapalenia ucha środkowego najmłodsi mają nieznośne uczucie wlania wody do ucha lub jego zatkania, które jest związane z nagromadzeniem płynu w uchu.
• Gorączka- może sięgać nawet 39–40°C i występuje najczęściej u dzieci z ostrym zapaleniem ucha. Jest ona typowym objawem choroby o podłożu bakteryjnym.
• Upośledzenie słuchu - nagromadzenie płynu w jamie bębenkowej zwykle prowadzi do tymczasowego niedosłuchu. Dziecko może nie reagować na dźwięki lub wydawać się mniej uważne. U małych dzieci pojawiają się także trudności z rozumieniem mowy, a u dzieci w wieku szkolnym pogorszenie wyników w nauce lub brak koncentracji w klasie. Po ustąpieniu infekcji i usunięciu płynu słuch zwykle powraca do normy.
• Wyciek wydzieliny z ucha - w przypadku perforacji (pęknięcia) błony bębenkowej, z ucha może wypływać ropna lub surowicza wydzielina. Jest to oznaka bardziej zaawansowanego stadium choroby, jednak często prowadzi do ulgi w bólu, ponieważ zmniejsza się ciśnienie w uchu środkowym. Najczęściej wydzielina jest żółta, zielona lub biała, a czasami towarzyszy jej nieprzyjemny zapach.
• Zaburzenia snu - dzieci z zapaleniem ucha często mają trudności z zasypianiem lub budzą się w nocy z powodu nasilającego się bólu, szczególnie gdy leżą na boku, co może zwiększać ciśnienie w uchu.
• Drażliwość i niepokój - dzieci, które nie potrafią wyrazić swojego bólu słowami, często stają się bardziej rozdrażnione, płaczliwe, niespokojne i wycofane. Szczególnie u najmłodszych obserwujemy pocieranie ucha o poduszkę bądź pociąganie ucha gdy boli.
• Utrata apetytu - podczas jedzenia i przełykania, szczególnie przy ssaniu piersi lub butelki, zmienia się ciśnienie w uchu środkowym, co może nasilać ból. Dziecko wówczas intuicyjnie odmawia jedzenia, aby uniknąć niepokojących objawów.
• Wymioty i biegunka - w niektórych przypadkach dzieci mogą doświadczać objawów ze strony układu pokarmowego, takich jak wymioty czy biegunka, co często wiąże się z ogólnym złym samopoczuciem oraz infekcjami wirusowymi.
• Ból i zawroty głowy - obserwujemy je zwłaszcza gdy infekcja jest bardziej zaawansowana. Może to wynikać z gromadzenia się płynu w uchu oraz wpływu na struktury odpowiedzialne za równowagę.
• Problemy z równowagą - w uchu środkowym znajduje się błędnik. Kiedy dochodzi do stanu zapalnego, dzieci miewają problemy z koordynacją ruchową, co objawia się niezdarnością lub problemami z chodzeniem.
• Pobudzenie i osłabienie - starsze dzieci na skutek odczuwanych dolegliwości bólowych są na ogół zmęczone, wyczerpane i mniej aktywne niż zwykle. Natomiast kilkumiesięczne maluszki są wówczas nadmiernie pobudzone, płaczliwe i trudne do uspokojenia.
• Bezobjawowe zapalenie ucha - w przypadku przewlekłego wysiękowego zapalenia ucha, objawy mogą być łagodniejsze i trudniejsze do zauważenia, np. dziecko może skarżyć się na zatkanie ucha lub przejściowe problemy ze słuchem, ale nie doświadcza intensywnego bólu czy gorączki.

Jeżeli u Twojego dziecka występują objawy przypominające te wyżej opisane, warto udać się do pediatry. Szybka reakcja pozwoli odnaleźć oraz przede wszystkim wyleczyć przyczyny i objawy zapalenia ucha.

Czy domowe sposoby leczenia zapalenia ucha są skuteczne?

Domowe metody mogą być stosowane jako uzupełnienie leczenia, szczególnie w łagodnych przypadkach bądź w początkowej fazie choroby. Ważne jest jednak, aby nie zastępować nimi wizyty u lekarza, szczególnie gdy objawy są poważne lub nie ustępują i trwają dłużej niż kilka dni. Wśród domowych sposobów leczenia wyróżnić należy:

• Ciepłe okłady - przyłożenie ciepłego kompresu (np. podgrzanego ręcznika) do bolącego ucha może pomóc złagodzić ból i zmniejszyć dyskomfort. Ciepło działa relaksująco i może przyczynić się do złagodzenia stanu zapalnego.
• Podniesiona pozycja głowy podczas snu - zmniejsza ciśnienie w uchu środkowym i ułatwia odpływ płynu. Można to osiągnąć poprzez układanie dziecka na poduszkach w pozycji półsiedzącej.
• Nawilżanie powietrza - utrzymanie odpowiedniego poziomu wilgotności w pomieszczeniu może pomóc w nawilżeniu błon śluzowych i zmniejszeniu ich obrzęku, co ułatwia udrożnienie trąbki Eustachiusza. Jest to szczególnie pomocne w zimowych miesiącach, gdy powietrze w domach jest suche.
• Unikanie kontaktu z dymem papierosowym - drażni on błony śluzowe dróg oddechowych i może nasilać zapalenie ucha środkowego. Ważne jest, aby unikać przebywania dziecka w miejscach, gdzie występuje dym.

Leczenie farmakologiczne w przypadku zapalenia ucha u dziecka

Leczenie zapalenia ucha u dzieci zależy od rodzaju przyczyny (bakteryjnej lub wirusowej), nasilenia objawów oraz wieku dziecka. W większości przypadków zapalenie ucha środkowego ustępuje samoistnie, jednak czasami konieczne jest leczenie farmakologiczne. Domowe sposoby mogą być stosowane jako wsparcie leczenia, ale zawsze warto skonsultować się z lekarzem, aby ustalić najlepsze podejście do konkretnego przypadku.

• Antybiotyki - są stosowane, gdy mamy do czynienia z zapaleniem bakteryjnym lub gdy objawy są ciężkie (np. wysoka gorączka, silny ból) i utrzymują się dłużej niż 48-72 godziny. W przypadkach wirusowego zapalenia ucha środkowego antybiotyki nie są skuteczne.
• Leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe - paracetamol i ibuprofen są powszechnie stosowane do łagodzenia bólu ucha i gorączki. Leki te są bezpieczne dla dzieci i mogą być podawane zgodnie z zaleceniami lekarza lub instrukcjami na opakowaniu. W niektórych przypadkach lekarz może przepisać krople do uszu zawierające substancje znieczulające, które mogą łagodzić ból ucha.
• Krople do nosa - aplikuje się je, aby zmniejszyć obrzęk błon śluzowych nosa i gardła, co pomaga w udrożnieniu trąbki Eustachiusza. Leki te podaje się jednak ostrożnie i tylko na krótki okres, ponieważ długotrwałe stosowanie może prowadzić do uzależnienia lub pogorszenia objawów.

Jeśli zapalenie ucha jest bardzo bolesne, a gromadzenie się płynu wywołuje duże ciśnienie, lekarz może wykonać nacięcie błony bębenkowej, aby wypuścić płyn (ropę). Ten zabieg przynosi natychmiastową ulgę w bólu i pomaga szybciej zwalczyć infekcję.

Natomiast kiedy leczenie nie przynosi efektów lub gdy zapalenie ucha często powraca lekarz może zalecić założenie drenów wentylacyjnych. Te małe rurki umieszczane są w błonie bębenkowej, aby zapewnić drenaż płynu i wentylację ucha środkowego. Zabieg ten pomaga zmniejszyć częstotliwość infekcji i poprawić słuch u dzieci, u których płyn zalegał w uchu przez dłuższy czas.

Preparaty

Podsumowanie

Zapalenie ucha środkowego występujące u dzieci wynika z kombinacji czynników anatomicznych, środowiskowych i immunologicznych. Najczęstszymi przyczynami są infekcje wirusowe, które mogą prowadzić do wtórnych infekcji bakteryjnych, a także anatomiczna niedojrzałość trąbki Eustachiusza, przerost migdałka gardłowego, czynniki środowiskowe oraz obniżona odporność. 

Objawy u najmłodszych mogą być różnorodne i zależą od wieku oraz stopnia zaawansowania infekcji. Najczęściej występujące to ból ucha, gorączka, utrata słuchu, wydzielina z ucha, a także drażliwość, trudności ze snem i zmniejszenie apetytu. Ważne jest, aby rodzice zwracali uwagę na te symptomy, ponieważ wczesna diagnoza i leczenie zapalenia ucha mogą zapobiec powikłaniom, takim jak przewlekłe zapalenie czy problemy ze słuchem.

Właściwa opieka zdrowotna, unikanie narażenia na dym papierosowy i monitorowanie objawów może pomóc w zmniejszeniu ryzyka zapalenia ucha środkowego.

Bibliografia

1. Tyszkiewicz K., Leczenie chorób uszu, nosa i gardła.
2. Wysocki W., Orłowski R., Choroby uszu, nosa i gardła w praktyce pediatrycznej.
3. Sobolewski M., Janik A., Otolaryngologia dziecięca.