Biegunka u dzieci i dorosłych – rodzaje, przyczyny, sposoby leczenia

Biegunka czy też rozwolnienie to objaw, który często towarzyszy chorobom o różnej etiologii. Może mieć wiele przyczyn. Powoduje duży dyskomfort i może mieć poważne konsekwencje dla naszego zdrowia. Szczególnie niebezpieczna jest biegunka u dzieci, która może doprowadzić do odwodnienia organizmu, a nawet śmierci. W każdym przypadku, niezależnie od przyczyny biegunki, kluczowe jest właściwe nawodnienie organizmu. W poniższym artykule przedstawimy rodzaje i przyczyny biegunki.

Biegunka – czym jest? Rodzaje, przyczyny

O biegunce mówimy w sytuacji, gdy dochodzi do oddawania stolca o nadmiernie luźnej konsystencji – półpłynnego, płynnego lub wodnistego, ze zwiększoną częstotliwością, to znaczy minimum trzy razy na dobę. Za prawidłową częstość wypróżnień przyjmuje się oddawanie stolca od jednego na trzy dni do trzech stolców dziennie.

Z uwagi na mechanizmy powstawania rozwolnienia, mówimy o:

• biegunce osmotycznej – gdy dochodzi do wchłonięcia nadmiernej ilości wody z jelit,
• biegunce wydzielniczej – spowodowanej wydzielaniem do światła jelit nadmiernych ilości soli, wody,
• biegunce zapalnej – spowodowanej uszkodzeniem budowy i czynności nabłonka jelitowego na skutek choroby.

Wyróżnia się również kilka typów biegunki z uwagi na czas trwania rozwolnienia. Jedną z postaci jest biegunka ostra, która może trwać do 14 dni. Ma nagły, gwałtowny charakter. Biegunka ostra może być wywoływana przez czynniki zakaźne. Wśród najczęstszych wymienia się wirusy, przenoszone drogą kropelkową lub bakterie obecne w wodzie, pokarmie, jak na przykład Salmonella. Biegunki ostre mogą wywołać także toksyny produkowane przez bakterie, które stosunkowo często znajdują się w skażonej żywności. Postać ostra może być także spowodowana niektórymi lekami, w szczególności antybiotykami, nadmierną ilością leków przeczyszczających, lekami przeciwcukrzycowymi czy też stosowanymi w leczeniu nadciśnienia tętniczego. Innymi przyczynami biegunki ostrej może być nadwrażliwość pokarmowa, niedokrwienne zapalenie okrężnicy lub ostre zapalenie uchyłków okrężnicy lub zakażenie pierwotniakami (na przykład pasożytami jelitowymi).

Inną postacią biegunki jest postać przetrwała, która może trwać od 14 do 29 dni oraz przewlekła, o której mówimy, gdy zaburzoną częstotliwość oddawania stolca utrzymuje się powyżej 30 dni. Dwie ostatnie postaci wydają się szczególnie niebezpieczne ze względu na czas trwania rozwolnienia, odwodnienie organizmu oraz niedożywienie. Przyczyną biegunki przewlekłej jest głównie nieswoiste zapalenia jelit, rak jelita grubego lub zespół jelita drażliwego. Wśród innych przyczyn wymienia się między innymi choroby nowotworowe, choroby wątroby, niedobór laktazy, nadczynność tarczycy, nadwrażliwość pokarmową.

Biegunce mogą towarzyszyć także inne objawy, których nie należy bagatelizować, ponieważ mogą świadczyć o znacznie poważniejszym schorzeniu, takie jak gorączka, bóle brzucha, utrata masy ciała. Szczególną uwagę należy zwracać na obecność krwi, śluzu, ropy w kale.

Organizm człowieka składa w około 70 % z wody. W przypadku dzieci, ilość wody jest jeszcze większa. Biegunka zarówno u dzieci jak i dorosłych może doprowadzić do odwodnienia i zaburzenia równowagi elektrolitowej. Dochodzi wówczas do zaburzenia podstawowych procesów metabolicznych, przede wszystkim nieprawidłowego funkcjonowania układu krwionośnego, wydalniczego oraz nerwowego. Mogą nastąpić zmiany w rytmie serca, spadek ciśnienia. Towarzyszą również takie objawy jak osłabienie, omdlenie, drżenie mięśni i silne uczucie pragnienia. Do odwodnienia u dzieci dochodzi znacznie szybciej niż u osób dorosłych. Należy uważnie obserwować dziecko. O rozwoju odwodnienia organizmu świadczy skąpa ilość moczu, płacz bez łez, zapadnięte ciemiączko, suche śluzówki, osłabienie. Odwodnienie może bezpośrednio zagrażać życiu człowieka.

Biegunka w ciąży może mieć nieco inne podłoże i wynikać ze zmian hormonalnych, zwłaszcza w pierwszym trymestrze. Wśród innych przyczyn biegunek w ciąży wymienia się także infekcje wirusowe i bakteryjne.

Jak leczyć biegunkę? Co na rozwolnienie?

Metody i sposoby leczenia biegunki zależą w pewnym stopniu od czynnika, który ją wywołuje. Rozróżnia się biegunki wirusowe, przy których przyjmuje się jedynie leczenie objawowe oraz biegunki wywołane przez bakterie, przy którym wdraża się leczenie przyczynowe – przeciwbakteryjne. Jak zatrzymać biegunkę?

W leczeniu podstawowym biegunki wykorzystuje się różne leki, o różnych mechanizmach działania, w tym leki zapierające. Do takich leków należy loperamid. Loperamid zmniejsza perystaltykę jelit. Jest to istotne z punktu widzenia odwodnienia, ponieważ prowadzi to do zmniejszenia liczby wypróżnień i zwiększa zwrotne wchłanianie wody w jelicie grubym. Jest dostępny w postaci kapsułek, tabletek oraz tabletek, które ulegają rozpadowi w jamie ustnej i wykazują szybsze działanie w porównaniu do pozostałych form. Loperamid może być stosowany w biegunkach ostrych i przewlekłych różnego pochodzenia. Jest zarejestrowany od 6 roku życia.

Jakie są inne sposoby na rozwolnienie u dorosłych? Kolejnymi przykładami leków o działaniu zapierającym są węgiel leczniczy, diosmektyt (Smecta), tanina o właściwościach adsorbujących i ściągających. Leki te wiążą bakterie, toksyny bakteryjne, leki, gazy jelitowe, substancje gnilne, znajdujące się w przewodzie pokarmowym. Eliminują tym samym czynniki drażniące z jelit. Węgiel leczniczy jest dostępny w tabletkach oraz kapsułkach doustnych. U dorosłych i dzieci powyżej 12 roku życia zaleca się w leczeniu biegunki, przyjęcie jednorazowo doustnie około 4,0 g węgla leczniczego, najlepiej w postaci zawiesiny powstałej po wsypaniu zawartości kapsułek/tabletek do niewielkiej ilości wody. Dawkę można powtarzać co kilka godzin, jeśli to konieczne. Wskazaniem do stosowania Smecty jest leczenie ostrej biegunki u dzieci w wieku powyżej 2 lat w połączeniu ze stosowaniem doustnego płynu nawadniającego oraz ostrej biegunki u dorosłych, a także leczenie objawowe przewlekłej biegunki czynnościowej. Ponadto, w leczeniu ostrej biegunki u dzieci w wieku powyżej 2 lat zaleca się zastosowanie dwóch saszetek na dobę, u dorosłych – trzech saszetek. Tanina działa ściągająco, odpowiada za denaturację białka oraz śluzu, tworzy na powierzchni błony śluzowej nieprzepuszczalną warstwę ochronną i zmniejsza wysięk zapalny. Działa przeciwbiegunkowo, wiąże toksyny bakteryjne i przyczynia się do ich szybkiej eliminacji z kałem. Wytwarza powłokę ochronną na śluzówce jelit i przywraca jej naturalne funkcjonowanie. Łagodzi napięcie powłok brzusznych. Preparat zmniejsza ilość wypróżnień nie powodując przy tym zaparć. Nie wchłania się z przewodu pokarmowego. Łagodzi objawy biegunki już w ciągu 12 godzin od zastosowania. Preparat w postaci kapsułek przeznaczony jest dla dorosłych i dzieci po ukończeniu 14 roku życia, a preparat w postaci proszku w saszetkach dla dzieci i niemowląt. Zaleca się zarówno u dorosłych jak i u dzieci po ukończeniu 14 roku życia, przyjmowanie 1–2 kapsułki co 4–6 godzin; u dzieci od 3–14 lat 1–2 saszetki, co 6 godzin; u niemowląt i dzieci do 3 lat 1 saszetka, co 6 godzin. Taninę należy przyjmować do ustąpienia objawów.

W leczeniu ostrej lub przewlekłej biegunki, w przebiegu zakażeń bakteryjnych przewodu pokarmowego, stosuje się nifuroksazyd. Lek wykazuje działanie przeciwbakteryjne wobec większości bakterii wywołujących zakażenia jelitowe. Mechanizm jego działania polega prawdopodobnie na hamowaniu aktywności dehydrogenaz i syntezy białek w komórkach bakteryjnych. Nifuroksazyd działa na ziarniaki Gram-dodatnie z rodzajów Staphylococcus i Streptococcus oraz drobnoustroje Gram-ujemne (Salmonella, Shigella, Klebsiella, Escherichia). Nie zaburza prawidłowej równowagi mikrobiologicznej przewodu pokarmowego. Zaleca się stosowanie u dorosłych 800 mg nifuroksazydu na dobę w 2–4 dawkach podzielonych, u dzieci w wieku powyżej 6 lat 600 do 800 mg nifuroksazydu na dobę w 2–4 dawkach podzielonych. Leku nie należy stosować dłużej niż 7 dni.

Biegunkom często towarzyszą dodatkowe dolegliwości, takie jak bóle i skurcze brzucha, bóle głowy, gorączka. W tych przypadkach można zaproponować działające rozkurczowo na mięśnie gładkie drotawerynę w tabletkach (No-spa, Spastyna) oraz hioscynę (skopolamina) w tabletkach (Buscopan, Buscopan Forte, Scopolan) i czopkach. Jako preparaty przeciwbólowe i przeciwgorączkowe stosuje metamizol (Pyralgina) oraz paracetamol.

Występowanie biegunki wiąże się również z zaburzeniem równowagi fizjologicznej flory jelitowej organizmu. Jako leczenie uzupełniające zaleca się suplementację probiotyków oraz prebiotyków. Udowodnione kliniczne działanie, zwłaszcza w biegunce poantybiotykowej mają bakterie probiotyczne  Lactobacillus GG (LGG) (Dicoflor) i drożdżaki  Saccharomyces boulardii (Enterol 250). Są one w szczególności polecane kobietom w ciąży oraz dzieciom borykającym się z biegunką. Badania potwierdzają, że u dorosłych i dzieci skracają okres trwania biegunki poantybiotykowej o 1 dzień, łagodzą jej objawy i działają przeciwzapalnie w obrębie jelit.

Domowe sposoby na biegunkę

Dieta w biegunce ma ogromne znaczenie. Traktuje się ją jako domowy sposób wspierający leczenie dolegliwości związanych z rozwolnieniem. Jedną z podstawowych zasad jest stosowanie diety lekkostrawnej. Zaleca się unikanie tłustych, słodkich, ostrych i ciężkostrawnych produktów oraz alkoholu, kawy, mleka, napojów gazowanych, napojów słodzonych i soków owocowych. Dieta jest również w dużej mierze uzależniona od rodzaju biegunki, tzn. od tego czy jest to postać ostra czy też przewlekła. W przypadku biegunki ostrej w początkowej fazie należy wstrzymać się ze spożywaniem pokarmu. Należy jak najszybciej nawodnić organizm i przywrócić równowagę wodno-elektrolitową. Zaleca się wówczas picie wody mineralnej niegazowanej, słabe napary herbaty oraz elektrolity, które można nabyć w aptekach. Płyny powinno się przyjmować małymi porcjami. W kolejnym etapie, tzn. po upływie około 4 godzin, można podawać lekkostrawne pokarmy, takie jak rozgotowany biały ryż, kleik ryżowy z dodatkiem marchwi, ziemniaki, gotowane jajka, gotowane chude mięso i rybę. Zaleca się stosowanie specjalnej diety do ustąpienia objawów. W przewlekłej biegunce, oprócz właściwego nawodnienia, które ma na celu przywrócenie równowagi wodno-elektrolitowej, zaleca się między innymi następujące produkty:

• pieczywo pszenne;
• kasze jaglaną, kuskus;
• ryż biały;
• płatki ryżowe, kukurydziane;
• jogurty, kefiry, mleko (jeżeli są tolerowane);
• chude sery twarogowe;
• ziemniaki, marchew, pomidory (bez skórki), dynia, cukinia;
• jabłka, banany, morele, brzoskwinie;
• maliny, truskawki, borówki (przetarte);
• drób, chuda wołowina, chude wędliny;
• gotowane jaja (na miękko, na twardo);
• chude ryby (dorsz, sandacz, sola);
• W przewlekłej biegunce należy między innymi unikać spożywania:
• pieczywa z ziarnami;
• kaszy pęczak, gryczanej;
• ryżu pełnoziarnistego;
• tłustych serów;
• pieczarek, grzybów;
• grejpfruta, winogron, śliwek, ananasa;
• tłustych mięs i wędlin;
• konserw mięsnych;
• majonezu;
• wędzonych ryb;
• napojów gazowanych;
• alkoholu;
• słodyczy.

Przykładowe przepisy na dania przy biegunce:

• Kleik ryżowy z pieczonym jabłkiem lub marchewką

Ryż należy rozgotować w osolonej wodzie razem z marchewką lub w międzyczasie upiec jabłko w piekarniku (ok. 20–30 minut w 180℃). Następnie należy wydrążyć łyżką miąższ i połącz z ryżem. Kleik można doprawić cynamonem. 

• Zupa krem z marchwi z kaszą jaglaną

W garnku, na rozgrzanym tłuszczu, należy poddusić pora i starte warzywa: marchew, seler oraz pietruszkę. Następnie doprawić sokiem z cytryny, zalać wodą i gotować przez 15 minut. Całość zmiksować na gładką masę. Zupę krem można podać z ugotowaną kaszą jaglaną.

Kolejnym domowym sposobem na biegunkę u dorosłych jest picie naparów z ziół, takich jak koperek, mięta, rumianek, nagietek o działaniu kojącym, przeciwzapalnym oraz rozkurczowym. Zioła mogą również przynieść ulgę w bólach brzucha oraz wzdęciach, które często towarzyszą biegunce. Przed zastosowaniem ziół warto skonsultować ich wybór z farmaceutą. Innym znanym domowym sposobem jest picie naparów z owoców i liści borówki, które działają zapierająco, przeciwbiegunkowo, ściągająco oraz przeciwbakteryjne, co jest bardzo korzystne zwłaszcza w leczeniu biegunek o podłożu bakteryjnym.