Kwas foliowy – rola i znaczenie dla zdrowia

Kwas foliowy to witamina, która pełni w naszym organizmie wiele kluczowych funkcji i ma wielokierunkowe działanie. Jego prawidłowa suplementacja jest niezbędna dla podstawowych procesów zachodzących w organizmie, w tym dla prawidłowego rozwoju i pracy układu nerwowego, układu krwiotwórczego. Szczególnie ważne jest utrzymanie prawidłowego poziomu kwasu foliowego na etapie planowania poczęcia dziecka oraz w okresie ciąży i karmienia piersią. Niedobór kwasu foliowego może mieć poważne konsekwencje dla naszego zdrowia.

Kwas foliowy – co to jest? Skąd się bierze?

Kwas foliowy (określany również jako kwas pteroiloglutaminowy, witamina B9, B11 lub folacyną) należy do witamin z grupy B, rozpuszczalnych w wodzie. Kwas foliowy odkryto na przełomie lat 30. i 40. XX wieku. W 1914 roku wyizolowano witaminę B9 z liści szpinaku, wpłynęło to na nazwę „foliowy” od łacińskiego folium, co oznacza liść. W 1919 roku otrzymano syntetyczną formę witaminy B9. Pod względem budowy chemicznej kwas foliowy to połączenie zasady pterydynowej, kwasu p-aminobenzoesowego (PABA) oraz kwasu glutaminowego. Kwas foliowy jest wytwarzany w naszym organizmie przez bakterie jelitowe, w małej i niewystarczającej ilości. Z tego powodu musi być dostarczany wraz z pożywieniem. W organizmie człowieka jest przekształcany do formy aktywnej biologicznie – 5-metylotetrahydrofolianu (MTHF). W formie metylowanej, witamina B9 może przenikać do komórek docelowych. Warto również podkreślić, że badania naukowe nad kwasem foliowym wykazały, że u niektórych osób (nawet u 35% populacji europejskiej) dochodzi do upośledzenia zdolności przekształcenia kwasu foliowego do czynnej postaci. Za defekt odpowiadają mutacje genów, które warunkują metylację i tym samym aktywację kwasu foliowego. Jest to szczególnie niebezpieczne dla kobiet w wieku rozrodczym, starających się o dziecko oraz ciężarnych. Na rynku są dostępne syntetyczne formy postaci aktywnej kwasu foliowego, które zaleca się pacjentom z upośledzoną funkcją przekształcania witaminy B9 do aktywnej postaci. Warto również podkreślić, że kwas foliowy jest dostępny w pożywieniu w formie folianów, które charakteryzuje niska przyswajalność (50-80%). Ponadto, foliany są wrażliwe na działanie wysokiej temperatury, promieniowania UV. Zdecydowanie lepiej przyswaja się syntetyczna witamina B9 dostępna w aptekach bez recepty, nawet w 100%.

W czym jest kwas foliowy? Głównym źródłami witaminy B9 są surowe, zielone warzywa liściaste, takie jak brokuły, brukselka, kapusta włoska, szpinak, sałata, szparagi. Dużą ilość folianów zawierają również rośliny strączkowe, drożdże, produkty pełnoziarniste i kiełki pszenicy. Foliany znajdziemy również w pietruszce, jarmużu, papryce, kiwi, malinach, pomarańczach i w orzechach. Do produktów pochodzenia zwierzęcego zawierających dużą ilość folianów zalicza się podroby, a w szczególności wątrobę,  sery dojrzewające (camembert, brie), jaja. Zaleca się spożywanie warzyw i owoców na surowo, w formie nieprzetworzonej, ze względu na wrażliwość folianów na działanie czynników zewnętrznych.

Kwas foliowy magazynowany jest głównie w wątrobie, a jego zapasy w organizmie wynoszą około 5-10 mg. Czas wyczerpania się zapasów ustrojowych kwasu foliowego wynosi około 3–4 miesiące. Przy prawidłowo zbilansowanej diecie stężenie kwasu foliowego mieści się w granicach 6–20 ng/ml. Nieprawidłowe wchłanianie kwasu foliowego może wynikać między innymi z:

• zaburzeń w układzie pokarmowym,
• stanu zapalnego w jelitach,
• obniżonej aktywności niektórych enzymów,
• stosowania leków antykoncepcyjnych,
• stosowania niektórych leków np. przeciwpadaczkowych i przeciwzapalnych,
• spożywania nadmiernej ilości alkoholu,
• palenia tytoniu.

Na prawidłowe wchłanianie kwasu foliowego wpływają również witamina B12, B6, witamina C.

Kwas foliowy dobrze się wchłania z jelita cienkiego po podaniu doustnym i osiąga maksymalne stężenie w osoczu po 2–3 godzinach. Wiąże się z białkami osocza (albuminami) i przenika do tkanek docelowych. Jego biologiczny okres półtrwania wynosi 3–3,5 godziny. Kwas foliowy jest metabolizowany w wątrobie. Blisko 20% przyjętej dawki jest wydalane z kałem, około 2–5 μg/d wydalane jest przez nerki wraz z moczem.

Rola kwasu foliowego w organizmie

Kwas foliowy pełni wiele ważnych i kluczowych funkcji w naszym organizmie, a jego działanie jest wielokierunkowe:

• bierze udział w syntezie puryn, pirymidyn i niektórych aminokwasów (seryna, glicyna, metionina) wykorzystywanych w produkcji DNA;
• reguluje poziom homocysteiny we krwi i umożliwia jej przekształcenie do metioniny. Tym samym chroni naczynia krwionośne przed uszkodzeniem, niekorzystnym wzrostem „złego” cholesterolu we krwi oraz rozwojem miażdżycy;
• chroni przed rozwojem niedokrwistości;
• bierze udział w syntezie neuroprzekaźników (dopamina, adrenalina, noradrenalina);
• odpowiada za regulację wzrostu i podziału komórek w organizmie;
• zapobiega uszkodzeniu cewki nerwowej u płodu;
• wpływa na prawidłowy rozwój układu nerwowego (jest niezbędny do prawidłowego wytwarzania osłonki mielinowej włókien nerwowych);
• zmniejsza ryzyko wystąpienia niektórych nowotworów.

Homocysteina jest przekształcana w aminokwasy – metioninę i cysteinę. By proces ten przebiegał prawidłowo niezbędny jest między innymi kwas foliowy, witamina B12 oraz prawidłowo funkcjonujący – nieuszkodzony gen MTHRF. W przypadku niewystarczającej ilości folianów lub braku formy aktywnej, metylowanej, dochodzi do zaburzenia przemian homocysteiny, co powoduje wzrost jej stężenia w osoczu. Stan ten nazywany jest hiperhomocysteinemią. Zbyt wysokie stężenie homocysteiny:

• wpływa niekorzystnie na funkcjonowanie układu krwionośnego,
• zwiększa ryzyko wystąpienia zakrzepów, nadciśnienia tętniczego, udaru mózgu, miażdżycy i chorób serca.

Stąd tak ważna jest prawidłowa dieta oraz suplementacja kwasem foliowym, zwłaszcza w grupach szczególnie narażonych na niedobór witaminy B9. W niektórych przypadkach zalecane jest wykonanie badań genetycznych w kierunku uszkodzenia genu MTHRF, co może przynieść ważną informację odnośnie terapeutycznych dawek kwasu foliowego przyjmowanego w tzw. metylowanej formie.

Kwas foliowy dla zdrowia mężczyzn jest równie istotny, ponieważ warunkuje prawidłową spermatogenezę.

Zapotrzebowanie na kwas foliowy

Dzienne zapotrzebowanie na kwas foliowy zależy od wieku, płci, nawyków żywieniowych, stanu zdrowia. Dla dzieci zaleca się dawkę 200-300 µg na dobę, dla młodzieży i dorosłych 400 µg na dobę. Dawki kwasu foliowego rekomendowane kobietom w ciąży i planującym ciążę zależą od grupy ryzyka, w której znajduje się kobieta. W grupie niskiego ryzyka występowania wad płodu i powikłań ciąży, zaleca się stosowanie 0,4 mg/dobę kwasu foliowego w okresie 12 tygodni przed planowaną ciążą, w czasie ciąży i laktacji. W grupie pośredniego ryzyka, do której zalicza się m.in. kobiety, u których w poprzedniej ciąży występowały wady płodu, stan przedrzucawkowy lub zaburzenia wzrastania wewnątrzmacicznego, z cukrzycą typu 1 i 2, przyjmujące leki przeciwpadaczkowe oraz z obniżoną aktywnością MTHFR – zaleca się przyjmowanie folianów w dawce 0,8 mg/dobę, w tym także aktywnych folianów oraz dodatkowo witaminy B12.

Według Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników, rekomendowane dobowe dawki kwasu foliowego u kobiet wynoszą:

• w wieku rozrodczym (okres prekoncepcyjny): 400 µg
• w ciąży do 12. tygodnia ciąży: 400–800 µg
• w ciąży po 12. tygodniu ciąży: 600–800 µg
• karmiących: 600–800 µg
• z dodatnim wywiadem w kierunku wad cewy nerwowej: 4000 µg (4 tygodnie przed planowaną ciążą i do 12. tygodnia ciąży), następnie 600–800 µg (po 12. tygodniu ciąży i podczas karmienia piersią)
• z grupy zwiększonego ryzyka niedoboru folianów i wad cewy nerwowej: 800 µg (3 miesiące przed planowaną koncepcją oraz w okresie ciąży i karmienia piersią.

Wśród osób szczególnie narażonych na niedobory kwasu foliowego wymienia się między innymi:

• osoby palące papierosy,
• alkoholików,
• kobiety stosujące środki antykoncepcyjne,
• kobiety ciężarne i karmiące piersią,
• niemowlęta, szczególnie noworodki z niską masą urodzeniową,
• nastolatki w okresie dojrzewania,
• osoby w podeszłym wieku,
• osoby przyjmujące przewlekle leki przeciwpadaczkowe,
• osoby borykające się ze stanami zapalnymi jelit,
• osoby z niedoborem witaminy C i żelaza.

Warto również zwrócić uwagę na suplementację kwasu foliowego u osób w podeszłym wieku, które są szczególnie narażone na niedobory kwasu foliowego. Jest to związane ze zmianami zachodzącymi w obrębie przewodu pokarmowego oraz ze zmniejszoną ilością enzymów trawiennych i upośledzeniem wchłaniania w jelicie cienkim. Osobą starszym zaleca się wzbogacanie codziennej diety o produkty bogate w kwas foliowy. Często pojawiają się także stany zapalne przewodu pokarmowego. Na podstawie przeprowadzonych w Polsce badań stwierdzono, że średnie spożycie kwasu foliowego u osób powyżej 60. roku życia stanowi jedynie 41-89% normy.

Objawy i skutki niedoboru kwasu foliowego

Do objawów niedoboru kwasu foliowego w organizmie należą:

• zaburzenia mowy,
• zaburzenia wzroku,
• drętwienie kończyn górnych i dolnych,
• zaburzenia pamięci,
• stany depresyjne,
• bóle głowy,
• zaburzenia oddechu,
• przewlekłe zmęczenie,
• bladość.

Niedobór kwasu foliowego w organizmie może prowadzić do rozwoju poważnych schorzeń. Wśród nich wymienia się:

• niedokrwistość megaloblastyczną, spowodowaną upośledzeniem wytwarzania erytrocytów;
• osteoporozę;
• zaburzenia układu pokarmowego;
• miażdżycę;
• zawał mięśnia sercowego;
• stany zapalne i owrzodzenia jamy ustnej.

Kwas foliowy w ciąży jest ważny, a jego brak szczególnie niebezpieczny. Może doprowadzić do nieprawidłowego rozwoju cewki nerwowej u płodu i w dalszej konsekwencji do nieprawidłowego rozwoju mózgu i rdzenia kręgowego. To z kolei może skutkować poważnymi zaburzeniami rozwojowymi, jak bezmózgowie czy rozszczep kręgosłupa. Ponadto, prawidłowa suplementacja kwasu foliowego w ciąży zmniejsza ryzyko wad serca, rozszczepu podniebienia i wargi, wad układu moczowego oraz defektów kończyn. Niedobór kwasu foliowego u dzieci karmionych piersią może spowodować z kolei rozwój niedokrwistości.

Wiele badań naukowych wskazuje na związek pomiędzy niedoborem kwasu foliowego w organizmie a wzrostem ryzyka niektórych nowotworów, takich jak rak płuc, trzustki, przełyku, piersi oraz jelita grubego.

Suplementacja kwasem foliowym jest wskazana między innymi w:

• zapobieganiu i leczeniu niedokrwistości megaloblastycznej, leukopenii, celiakli, łuszczycy;
• niedożywieniu;
• profilaktyce wad wrodzonych cewki nerwowej, talasemii, zimnicy;
• ciąży i okresie karmienia piersią.

Objawy i skutki nadmiaru kwasu foliowego

Również nadmiar kwasu foliowego nie jest korzystny dla naszego zdrowia. Zbyt wysoki poziom witaminy B9 może spowodować maskowanie niedoboru witaminy B12 i zaburzenia funkcjonowania układu nerwowego. W konsekwencji obserwuje się bezsenność, stany depresyjne, osłabienie i zmęczenie, zaburzenia ze strony układu pokarmowego. Również w ciąży przyjmowanie zbyt wysokich dawek B9 może mieć niekorzystne skutki, między innymi powodować wzrost ryzyka zachorowalności na astmę.

Jak zbadać poziom kwasu foliowego w organizmie?

W przypadku objawów sugerujących nieprawidłowy poziom witaminy B9 (niedobór lub nadmiar), zaleca się wykonanie badania krwi. Do testu należy przystąpić na czczo, między godziną 7.00-10.00. Zaleca się, by ostatni posiłek poprzedniego dnia był spożyty nie później niż o godzinie 18.00. Badanie może być wykorzystane jako element diagnostyczny niedokrwistości.

Podsumowując, kwas foliowy, znany również jako witamina B9 pełni w naszym organizmie wiele kluczowych funkcji. Jego działanie jest wielokierunkowe, a u jego podstaw leżą podstawowe procesy zachodzące w organizmie. Niedobór witaminy B9 może przynieść poważne konsekwencje dla naszego zdrowia, w szczególności dla kobiet w wieku rozrodczym, ciężarnych oraz karmiących piersią. Podstawową formą dostarczania kwasu foliowego do organizmu jest zdrowa i dobrze zbilansowana dieta, bogata w warzywa i owoce oraz suplementacja w przypadku osób o zwiększonym zapotrzebowaniu na witaminę B9.