Choroba afektywna dwubiegunowa (w skrócie ChAD) to zaburzenie psychiczne charakteryzujące się naprzemiennym występowaniem skrajnie różnych stanów psychicznych – depresji (obniżonego nastroju) i manii (podwyższonego nastroju), często, choć nie zawsze, rozdzielonych okresami remisji (bez objawów). Wahania nastroju oscylujące między skrajnym przygnębieniem a euforią mają ogromny wpływ na sposób myślenia i działania chorego, przez co znacząco utrudniają funkcjonowanie zarówno jemu, jak i jego bliskim. ChAD jest nieuleczalna, ale istnieją skutecznie metody znoszenia jej objawów, dzięki którym osoba dotknięta tą chorobą może utrzymać stabilny nastrój i wieść normalne życie.

Inne nazwy choroby afektywnej dwubiegunowej

Choroba afektywna dwubiegunowa opisywana była już w starożytności i od tamtej pory jest przedmiotem dociekań naukowych i filozoficznych. Dlatego można spotkać się z wieloma jej określeniami. Niektóre, w związku z coraz lepszym zrozumieniem tego zaburzenia, uznaje się dziś za nieaktualne, a nawet błędne. 

W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 choroba afektywna dwubiegunowa zaliczana jest do zaburzeń nastroju i oznaczona kodem F31 jako „zaburzenia afektywne dwubiegunowe”. W przeszłości ChAD nazywano cyklofrenią oraz psychozą maniakalno-depresyjną, więc w piśmiennictwie nadal można spotkać się z takimi określeniami. 

W języku potocznym ChAD nazywana bywa po prostu dwubiegunówką. Funkcjonują także niepoprawne, mylące nazwy ChAD, takie jak depresja dwubiegunowa (depresja jest tylko jednym z objawów ChAD) czy osobowość dwubiegunowa (zachodzi podobieństwo między objawami ChAD a charakterystyką osobowości borderline, ale ChAD nie jest zaburzeniem osobowości).

Kogo dotyka choroba afektywna dwubiegunowa?

Choroba afektywna dwubiegunowa może mieć różną postać. Pełnoobjawowy typ dotyka ok. 2% populacji, ale w sumie nawet u 11% występują zaburzenia ze spektrum ChAD. Tym samym jest to jedno z najczęściej występujących zaburzeń psychicznych. Według statystyk to drugie co do częstości schorzenie, które staje się przyczyną orzeczenia niezdolności do pracy wydanego przez psychiatrę.

ChAD dotyczy w równym stopniu kobiet i mężczyzn, niezależnie od wieku. Pierwszy epizod stwierdza się zazwyczaj między 20. a 30. rokiem życia. Choroba afektywna dwubiegunowa jest diagnozowana u dzieci. Jej rozpoznanie nie jest łatwe, ponieważ ciężko zróżnicować ją z innymi zaburzeniami typowymi dla wieku dziecięcego takimi jak ADHD czy zaburzenia lękowe. Tak wczesna diagnoza zwiększa jednak szansę na dobre funkcjonowanie z chorobą w dorosłym życiu.

Jakie są przyczyny choroby dwubiegunowej?

Na przyczyny choroby dwubiegunowej składa się wiele czynników. Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy największe znaczenie mają uwarunkowania genetyczne. Na ich istotną rolę wskazuje zwiększone ryzyko zachorowania na ChAD w rodzinach, w których rozpoznano ją u jednego lub dwojga rodziców. Stwierdzono również, że aż w 40% badanych przypadków dwubiegunówka występuje u obojga jednojajowych bliźniąt. Trwają prace zmierzające do ustalenia, które geny odpowiadają za występowanie choroby dwubiegunowej. Jak dotąd zaobserwowano u chorych zmniejszoną ekspresję enzymów odpowiadających za procesy naprawy DNA.

Specyficzna konfiguracja genów sprawia, że na chorobę afektywną dwubiegunową zapadają osoby, w przypadku których czynniki biologiczne odgrywają większą rolę. Należą do nich m.in. zaburzenia równowagi neuroprzekaźników (np. spowodowane chorobami tarczycy), zaburzenia snu albo zmiany powstające w ośrodkowym układzie nerwowym na skutek nadużywania substancji psychoaktywnych.

Choć wydaje się, że czynniki psychologiczne czy społeczne nie mogą wywołać choroby u osoby, która nie ma ku temu predyspozycji, to właśnie one najczęściej stanowią bezpośrednią przyczynę pierwszego epizodu choroby afektywnej dwubiegunowej. Może on zostać spowodowany szczególnie stresującym zdarzeniem i to niekoniecznie negatywnym – śmiercią bliskiej osoby, utratą pracy, ale też np. narodzinami dziecka. Tego typu przeżycia mogą również przerwać okres remisji choroby.

Objawy choroby afektywnej dwubiegunowej

Zasadniczym wspólnym dla wszystkich typów ChAD symptomem jest oscylowanie między skrajnie różnymi stanami psychicznymi. W przebiegu choroby mogą następować epizody depresyjne, maniakalne, ale też hipomaniakalne (stanowiące łagodniejszą formę manii) i mieszane. Te ostatnie oznaczają współwystępowanie objawów depresji i manii w tym samym czasie (np. typowej dla manii gonitwy myśli wraz z depresyjnym spowolnieniem ruchowym). Przeważnie jednak fazy depresyjne przeplatają się z maniakalnymi. Między nimi mogą, choć nie muszą, występować nawet kilkuletnie okresy remisji, podczas których objawy choroby dwubiegunowej zanikają lub mają niewielkie nasilenie.

Objawy choroby afektywnej dwubiegunowej mogą mieć różną intensywność, przebieg i czas trwania – wyróżnia się wiele typów tego zaburzenia. Najczęściej spotykane są stosunkowo długie epizody depresyjne rozdzielone krótszymi epizodami manii lub hipomanii. Zdarzają się jednak przypadki, w których dwubiegunowe zaburzenia nastroju chorego oznaczają bardzo szybką (nawet kilka razy w ciągu dnia) zmianę faz. Odmianą ChAD jest też np. cyklotymia, w której przewlekła dystymia (stosunkowo łagodna odmiana depresji) występuje na przemian ze stanami hipomanii. W gruncie rzeczy w przypadku schorzeń ze spektrum zaburzeń afektywnych dwubiegunowych nie można przewidzieć kolejności, nasilenia ani czasu poszczególnych epizodów.

Choć wariantów ChAD jest wiele w każdym przypadku większość objawów jest podobna. Objawy choroby dwubiegunowej zmieniają się w zależności od jej fazy. 

Objawy depresji w chorobie dwubiegunowej

ChAD zazwyczaj rozpoczyna się od fazy depresji. W chorobie dwubiegunowej wygląda ona podobnie, jak w przypadku „zwykłego” epizodu depresyjnego. Podstawowymi objawami są:

  • obniżenie nastroju (przygnębienie, apatia, niepokój, rozdrażnienie, irracjonalny lęk),
  • brak energii, przewlekłe zmęczenie (nawet po niewielkim wysiłku), 
  • utrata dotychczasowych zainteresowań i zdolności radowania się oraz spadek motywacji.

Już tylko występowanie wyżej opisanych symptomów pozwala na stwierdzenie epizodu depresji. Zwykle jednak na jego obraz składają się także:

  • obniżona samoocena i brak pewności siebie,
  • nieuzasadnione poczucie winy,
  • negatywna ocena przeszłości i pesymistyczne wizje przyszłości,
  • znaczne ograniczenie aktywności psychoruchowej,
  • zaburzenia funkcji poznawczych (spowolnienie myślenia, problemy z koncentracją, pamięcią itp.),
  • trudności z wykonywaniem codziennych czynności, podejmowaniem decyzji,
  • dolegliwości somatyczne – zaburzenia snu, libido, bóle o niejasnej etiologii,
  • myśli samobójcze i zachowania autodestrukcyjne.

W depresyjnych epizodach choroby afektywnej dwubiegunowej mogą występować także objawy psychotyczne, np. urojenia grzechu czy halucynacje słuchowe. 

Powtarzające się, często wielomiesięczne okresy obniżenia nastroju są psychicznie i fizycznie wyniszczające, w związku z czym niekiedy kończą się próbą samobójczą. To jeden z najistotniejszych powodów, dla których leczenie choroby afektywnej dwubiegunowej jest koniecznie.

Epizod manii w chorobie dwubiegunowej

Faza manii jest całkowitą odwrotnością epizodu depresyjnego. Jednak choć nastrój chorego jest w tym czasie e podwyższony w stosunku do indywidualnej normy na dłuższą metę objawy manii są nie mniej wyczerpujące (zarówno dla cierpiącego na ChAD, jak i jego bliskich) niż w fazie depresji. Mogą też być równie fatalne w skutkach.

Częste objawy w epizodzie manii to:

  • nastrój euforyczny i często nieadekwatna do okoliczności wesołość,
  • nadpobudliwość, wybuchowość, labilność emocjonalna,
  • podwyższony napęd psychoruchowy – niespożyta energia, nadmierna ekspresja i zmniejszona potrzeba snu oraz jedzenia,
  • gonitwa myśli, słowotok i brak logiki wypowiedzi,
  • zawyżona samoocena, poczucie omnipotencji (a nawet urojenia wielkościowe lub poczucie wyjątkowej misji),
  • chaotyczne często lekkomyślne działanie, a nawet skłonność do zachowań ryzykownych,
  • przesadny optymizm, nieprzemyślane decyzje i przedsięwzięcia,
  • liczne, ale powierzchowne zainteresowania, snucie nierealistycznych planów,
  • oczekiwanie natychmiastowego zaspokojenia swoich potrzeb oraz nieznoszenie sprzeciwu,
  • brak hamulców społecznych.

Epizod manii jest niebezpieczny o tyle, że osoba, która go przeżywa, nie ma poczucia choroby. Przeciwnie – czuje się znakomicie i jest przekonana o słuszności dokonywanych wyborów. Tym samym chory narażony jest na konsekwencje swoich nieprzemyślanych działań – pochopnie zaciągniętego kredytu, przypadkowych kontaktów seksualnych czy zbyt szybkiej jazdy samochodem. Poważnym problemem może stać się także negatywny odbiór zachowań chorego przez jego otoczenie.

Czym od fazy maniakalnej różni się epizod hipomanii?

Objawy hipomanii są podobne do charakterystycznych dla epizodu manii. Występują w mniejszym nasileniu, w związku z czym nie powodują negatywnych skutków w życiu chorego i nie budzą sprzeciwu otoczenia. Hipomania oznacza stałe, łagodne podwyższenie nastroju, któremu towarzyszy dobra kondycja fizyczna i wysoka sprawność intelektualna. Osoba z ChAD ma w tym czasie więcej energii, silniejszą niż zazwyczaj motywację do działania, większą potrzebę kontaktu z ludźmi. Epizod hipomanii nie wiąże się jednak z charakterystycznym dla okresu manii brakiem krytycyzmu. Chory potrafi z dystansem odnieść się do swoich pomysłów i utrzymuje kontrolę nad swoim zachowaniem. 

Faza hipomanii nie zaburza normalnego funkcjonowania osoby dotkniętej chorobą dwubiegunową. Może to być nawet wyjątkowo dobry czas w jej życiu – okres wysokiej kreatywności, która przełoży się na sukcesy zawodowe, przypływ pewności siebie i większą łatwość w budowaniu relacji interpersonalnych. Niemniej hipomania wciąż jest objawem zaburzenia i taki stan wymaga stałej oraz uważnej obserwacji. Jeśli chory podjął leczenie, nie powinien go przerywać. Epizod hipomanii w każdej chwili może przejść w fazę depresyjną.

Jak rozpoznać chorobę afektywną dwubiegunową?

Zaburzenia afektywne dwubiegunowe trudno zdiagnozować. Ich objawy są niespecyficzne, przez co często mylone bywają z innymi schorzeniami. Na przykład, jeśli chory trafi do lekarza w fazie depresji, może wyjść od niego z rozpoznaniem nawracających zaburzeń depresyjnych i receptą na leki skuteczne w przypadku tego schorzenia. W praktyce zdarza się także, że pacjent otrzymuje trafną diagnozę dopiero po długim czasie od wystąpienia pierwszego epizodu choroby. 

Wobec powyższego w przypadku podejrzenia ChAD kluczowym elementem postępowania jest tzw. diagnostyka różnicowa. Specjalista musi wykluczyć m.in. zaburzenia osobowości, schizofrenię czy ADHD. Bardzo ważne jest także rozpoznanie współistniejących schorzeń i problemów, które mogą mieć wpływ na nastrój pacjenta. Należą do nich np. choroby tarczycy, guzy mózgu, zaburzenia lękowe, zaburzenia odżywiania, uzależnienie od substancji psychoaktywnych, stałe zażywanie niektórych leków (np. glikokortykosteroidów).

Rozpoznanie choroby afektywnej dwubiegunowej wymaga szczegółowego wywiadu z pacjentem, ale konieczne jest także spotkanie z jego bliskimi. Zwykle to oni są w stanie najlepiej opisać zmienne samopoczucie pacjenta albo udzielić lekarzowi informacji na temat schorzeń występujących w rodzinie.

Leczenie zaburzeń afektywnych dwubiegunowych

Zarówno objawy maniakalne, jak i depresyjne, mają podłoże biochemiczne podstawą leczenia jest farmakoterapia, którą stosuje się długotrwale, niekiedy nawet w celach profilaktycznych, do końca życia. Rodzaj terapii zmienia się w zależności od aktualnego charakteru i nasilenia symptomów choroby. W przypadku objawów depresji pomocne są leki stabilizujące nastrój (np. pochodne kwasu walproinowego), a w okresach manii – leki przeciwpsychotyczne (np. kwetiapina).

Mimo udowodnionej skuteczności farmaceutyków leczenie choroby afektywnej dwubiegunowej musi mieć charakter kompleksowy i obejmować także psychoterapię i psychoedukację. Psychoterapia jest najbardziej pomocna w okresach remisji. Jest dla osoby dotkniętej ChAD wsparciem w jej problemach psychicznych i czy interpersonalnych, które mogą mieć wpływ na przebieg choroby. Jej celem jest także zbudowanie u pacjenta adekwatnej samooceny i poczucia własnej wartości.

Psychoedukacja służy objaśnieniu choremu mechanizmu działania choroby i celów jej leczenia. Jest to istotne choćby dlatego, że pacjenci w epizodach manii nie tylko nie mają świadomości swoich problemów, ale wręcz nie są skłonni podjąć leczenia, bo powrót do „normalności” wydaje im się nieatrakcyjny. Lepsze zrozumienie ChAD ułatwia rozpoznawanie jej symptomów i adekwatną reakcję na ich pojawienie się. Psychoedukacja może mieć różne formy – od rozmowy z terapeutą, po spotkania grupowe. Istotne jest, by uczestniczyli w nich także bliscy chorego – bez ich wyrozumiałości i wsparcia (choćby w przestrzeganiu regularnego zażywania leków) leczenie ChAD jest dużo trudniejsze.

W szczególnych przypadkach leczenie choroby afektywnej dwubiegunowej może wymagać hospitalizacji. Wskazana jest np. w przypadku nasilenia myśli samobójczych u pacjenta. Metody postępowania w leczeniu szpitalnym zależą od stanu chorego. Dopuszczane jest na przykład stosowanie terapii elektrowstrząsowej.

Czy można wyleczyć się z choroby dwubiegunowej?

W związku z charakterem przyczyn choroby dwubiegunowej jej całkowite wyleczenie, przy obecnym stanie wiedzy medycznej, jest niemożliwe. Odpowiednio dobrana farmakoterapia i stosowanie się do zaleceń lekarza pozwalają jednak na zniesienie objawów ChAD. Kompleksowe i systematyczne leczenie służy długotrwałemu utrzymaniu remisji choroby i profilaktyce jej nawrotów. Dzięki temu pacjent może powrócić do normalnego funkcjonowania i świadomie kształtować swoje życie.